آسبادهای شرق ایران؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از طبیعت

آسبادهای شرق ایران، جلوه‌ای از ترکیب معماری سنتی با نیازهای زیست‌بوم زندگی و بهره‌گیری مناسب از انرژی‌های پاک به‌شمار می‌آیند و هر جا بادهای مستمر وزیدن گرفته، ایرانیان هوشمندانه آن را به کار بسته‌اند تا این نعمت خدادادی را به برکت سفره‌شان تبدیل کنند، آسبادها (آسیاب بادی) نیز که برخی افراد آن را نخستین ساخته صنعتی بشر می‌دانند و قدمتی به بلندای تاریخ و آوازه‌ای جهانی دارد.

در پهنه وسیعی از خراسان بزرگ که امروز شامل سه استان خراسان جنوبی، خراسان رضوی و خراسان شمالی است از شمال هرات تا جنوب سیستان با بهره‌گیری از بادهای ۱۲۰ روزه، در فصلی که مقارن با برداشت غلات (اواخر اردیبهشت تا پایان شهریور)، است آسبادها به کار می‌افتادند.

اما در میان پهنه‌های شرق ایران سازه‌های دست ساز دیار کویری خراسان جنوبی از اهمیت خاصی برخوردار است و همین اهمیت موجب شده مطابق آخرین شناسایی‌های انجام شده، این استان با ۳۱۰ آسباد موجود بیشترین تعداد آسباد را در سطح کشور داشته باشد و پایتخت آسبادهای ایران بشمار آید.

با توجه به این که شدت بادهای ۱۲۰ روزه در مناطق مختلف یکسان نیست و از طرفی نیاز به نیروی باد برای تولید آرد از غلات تابع نیازهای جامعه هدف یا تولید غلات در محل بوده است؛ تعدد و پراکندگی آسبادها در خراسان جنوبی بسیار است.

با توجه به این که عملکرد آسبادها در گستره شرق ایران یکسان و از نظر ظاهری شبیه به هم است، اما بسته به موقعیت مکانی و شدت باد و حتی سنت‌های معماری بومی از لحاظ ظرایف معماری تفاوت‌هایی دیده می‌شود و با توجه به ویژگی‌های منحصربه‌فرد آسبادها و خصوصیات عملکردی و زیبایی‌شناسانه، بازشناسی معرفی و در نهایت ثبت آن‌ها در فهرست میراث جهانی اهمیت بسیار پیدا می‌کند.

آسبادهای شرق ایران؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از طبیعت

آسبادها تا ۷۰ سال پیش در منطقه خراسان جنوبی به ویژه در نهبندان به خاطر وجود بادهای ۱۲۰ روزه شرق کشور مورد استفاده بوده است. این آسبادها برخلاف آسیاب‌های اروپایی که محوری عمودی داشته‌اند اینها محوری افقی دارند و با نیروی باد به حرکت در می‌آیند. از دیدگاه فنی ۲ دیوار موازی به ارتفاع ۱۰متر که به فاصله ۴متری هم قرار دارند، ساختمان عمومی بیشتر این آسبادها را تشکیل می‌دهند؛ در قسمت شمالی این محفظه پره‌های بزرگی وجود دارد که با کمک نیروی باد می‌چرخند. چرخش پره‌ها اهرم بزرگ و سنگ زیرین را به حرکت درآورده و عملیات آسیاب کردن شروع می‌شود.

اکنون از نظر تعداد، شهرستان‌های درمیان و نهبندان بیشترین تعداد آسباد را در سطح شهرستان‌های ایران دارد، هرچند در شهرستان‌های بیرجند، سربیشه، قاینات و خوسف نیز آسبادها دیده می‌شوند.

بد نیست بدانیم که آسبادهای خوانشرف تفاوت‌هایی با باقی آسبادهای این منطقه دارند به‌طوری که آن‌ها در ۲ طبقه ساخته شده‌اند، فضا بالایی آن مکانی است که بزرگ‌ترین قطعات آسیاب در آن کار گذاشته شده است؛ این فضا از ۳ طرف محصور و جهت باز آن در معرض وزش باد است.

در طبس مسینا به خاطر وجود دشتی حاصلخیز که خود تولیدکننده غلات فراوانی بوده است، تعدد آسبادها بالا است؛ به‌نحوی که برخی طبس مسینا را انبار غله قاینات نوشته‌اند.

آسبادهای شرق ایران؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از طبیعت

در نهبندان که نقطه مهمی در مسیرهای تجاری در جاده ادویه و تجارت با هند بوده نیز تعداد آسبادها زیاد است چراکه گندم مورد نیاز کاروانیان عبوری را که از سیستان به آنجا حمل می‌شد؛ در آسبادهای نهبندان به آرد تبدیل می‌کردند و در اختیار کاروانیان قرار می‌دادند.

منطقه درح نیز از مناطقی است که تعدد و تکثر آسبادها در آن‌ها زیاد است. در هر کدام از این مناطق وجود رشته‌های متعدد و به هم چسبیده از آسبادها و در روستاهای حواشی هر کدام از آن‌ها مانند علی‌آباد، محمدآباد و دستگرد در نزدیکی طبس مسینا و خونیک، خوانشرف، چهار فرسخ و رومه در نزدیکی نهبندان نیز آسبادهای فراوانی به چشم می‌خوردند.

پراکندگی آسبادها در خراسان جنوبی تا روستای خور در ۸۵ کیلومتری شرق بیرجند نیز دیده می‌شود.

در گذشته برای بهره‌گیری مطلوب از باد، گاهی آسبادها را در گودی زمین مانند چهار فرسخ و گاهی بر بالای بلندی مانند آسیابان می‌ساختند و در روستاهای کوهستانی شهرستان درمیان مانند گیت، آسیابان و حتی فلارگ در بخش مرکزی بیرجند، برخی آسبادها به‌صورت منفرد و بر بالای بلندی ساخته می‌شدند.

با توجه به اهمیت و منحصر به فرد بودن آسبادهای ایران، رایزنی برای ثبت جهانی آن‌ها از چند سال گذشته آغاز شده است و پرونده آن در سه استان خراسان جنوبی، سیستان و بلوچستان و خراسان رضوی در حال تهیه شدن است.

آسبادهای شرق ایران؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از طبیعت

آسبادهای خراسان جنوبی به ثبت جهانی نزدیک‌تر می‌شود

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی گفت: با حضور مدیر پرونده ثبت جهانی آسبادها در استان و بررسی مستندات درج پرونده جهانی آسبادها، روند ثبت جهانی آسبادهای خراسان جنوبی شتاب می‌گیرد.

هادی شاه‌وردی گفت: محمدحسن طالبیان، معاون پیشین میراث فرهنگی و مدیر تدوین پرونده‌های ثبت جهانی با حضور در استان از آسبادهای شهرستان بیرجند نهبندان و درمیان بازدید کرد.

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان جنوبی افزود: پس از این بازدیدهای میدانی در نشستی با مدیر پرونده ثبت جهانی آسبادها، سرپرست معاونت میراث‌فرهنگی، مدیر پایگاههای آسبادهای استان و کارشناس مربوطه، مستندات درج پرونده جهانی آسبادها بررسی شد.

او ادامه داد: در این بررسی مقرر شد در تعدادی از آسبادها، مرمت، آزاد سازی حرایم، فضا سازی و بازآفرینی اطراف آسبادها و … صورت گیرد و مقامات محلی نیز در مسیر ثبت جهانی آسبادها همراه شوند.

آسبادهای شرق ایران؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از طبیعت

شناسایی ۲ آسباد جدید در خراسان جنوبی

حسین شبانی مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی گفت: با شناسایی ۲ آسباد جدید در قدمگاه نهبندان، اکنون این استان با دارا بودن بیش از ۳۱۰ آسباد در هفت شهرستان بیشترین تعداد آسبادهای ایران را به خود اختصاص داده است.

مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی افزود: این آسبادها در ۴۰ نقطه شهرستان‌های نهبندان، درمیان، سربیشه، بیرجند، قاینات، سرایان و خوسف پراکنده هستند اما بیشتر تعداد در نهبندان و درمیان شناسایی شده است.

او بیان کرد: تاکنون ۸۰ آسباد مرمت و بازسازی شده و نیازمند راه‌اندازی و تکمیل زنجیره تولید آرد است که در شهرستان نهبندان ۲ آسباد و درمیان یک آسباد فعال شده و در موعد بادهای ۱۲۰ روزه سیستان کار می‌کند.

مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی بیان کرد: با توجه به مرمت صورت گرفته در نهبندان و درمیان ۶ محوطه نامزد ثبت جهانی شده‌اند و این آسبادها مورد بررسی و تایید مدیر پایگاه آسبادهای کشور قرار گرفته است.

او ادامه داد: علاوه بر این یک تیم هفت نفره در حال بررسی سایر آسبادهای استان هستند تا با شناسایی و ثبت شاخص‌هایی از جمله نوع معماری، سازه و نحوه فناوری به فهرست نامزدهای ثبت جهانی افزوده شوند.

شبانی هدف اصلی مرمت آسبادها را راه‌اندازی آن‌ها و تکمیل پرونده ثبت جهانی آسبادها ذکر کرد و گفت: با توجه به اهمیت ثبت جهانی آسبادهای ایران، با بررسی‌های جدید باستان‌شناسی تعداد آسبادها در شهرهای استان در حال افزایش است چون در مابقی شهرها و روستاها به صورت منفرد واقع شده‌اند.

آسبادهای شرق ایران؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از طبیعت

مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی ادامه داد: اکنون بیشترین تعداد آسبادها با ۱۱۰ مورد مربوط به شهرستان نهبندان سپس ۱۰۴ مورد در شهرستان درمیان است.

او گفت: تکمیل پرونده ثبت جهانی آسبادهای ایران فرادستگاهی بوده و مختص اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نیست لذا نیاز به مشارکت و همکاری سایر دستگاه‌ها از جمله بنیاد مسکن، راه و شهرسازی و شهرداری‌هاست.

شبانی یادآور شد: پرونده آسبادهای ایران برای ثبت جهانی به یونسکو معرفی و پیش‌بینی شده یک تا ۲ سال آینده مورد ارزیابی قرار گیرد.

مدیر پایگاه آسبادهای خراسان جنوبی افزود: بیش از ۷۹ درصد آسبادهای ایران در خراسان جنوبی، حدود ۱۴ درصد سیستان و بلوچستان، حدود هفت درصد خراسان رضوی، در کرمان و یزد نیز هر کدام یک درصد پراکنده شده است.

شبانی، خراسان جنوبی را زادگاه و خاستگاه آسبادهای ایران معرفی کرد و گفت: از مجموع آسبادهای استان نیز ۲۱ درصد مربوط به نهبندان، ۱۹ درصد درمیان و مابقی در سایر شهرستان‌ها پراکنده است.

آسبادهای شرق ایران؛ هنری جهانی برای بهره‌گیری از طبیعت

انتهای پیام/

کد خبر 1403072501830
دبیر مهدی نورعلی

برچسب‌ها

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
captcha